6 آبان 1400

زمان مورد نیاز برای مطالعه : 14 دقیقه

' 14

صنعت نساجی یا ریسندگی نخ و بافت پارچه ، قدمتی به بلندای تاریخ بشری دارد. اصولا پوشش یکی از مهمترین وجوه تمایز انسان‌ها با سایر موجودات و جانداران روی زمین است. به بیان دیگر باید گفت، پوشاندنِ بدن یک خصیصه انسانی است که در همه جوامع انسانی و تمدن‌های بشری بین زن و مرد مرسوم بوده و اختصاص به یک فرهنگ یا اجتماع خاص نداشته است.

تاریخچه لباس و تولید پارچه در گذشته
بر اساس مطالعات، انسان پوشیدن لباس را پس از آخرین عصر یخبندان آغاز کرده است. بشر در آن دوران از پوست حیوانات و پوشش‌های گیاهی، برای محافظت خود در برابر گرما، سرما و  برف و باران بهره می‌برده است. ریسیدین نخ برای بافت پارچه به اواخر دوره پارینه سنگی باز می‌گردد و تاکنون ادامه داشته، رشد کرده و به شکل مدرن و امروزی آن رسیده است. در ادامه با پرگروپ بزرگترین مجموعه‌ نساجی ایران همراه باشید تا داستان یکی از کهن‌ترین صنایع و اختراعات بشر را با هم مرور کنیم. در این محتوا راجع به صنعت نساجی و پوشاک ، الیاف به کار رفته در صنعت نساجی و شیوه‌ی بافت پارچه از گذشته تا کنون مطالبی خواهیم خواند.

ظهور پارچه و پوشاک در زندگی انسان  
همان طور که در مقدمه بیان شد، آغاز قصه‌ی ریسندگیِ نخ و به دنبال آن بافت پارچه، از اوخر عصر سنگی و در مرکز تمدن‌های جهان یعنی خاورمیانه شروع می‌شود. با پیشرفت دانش و فناوری، انسان از همان عصر باستان تا به امروز، تغییرات متعددی در شیوه‌ی بافت پارچه و ساخت لباس، نحوه رنگ‌آمیزی و تزئین آن رخ داده است. این تغییرات بستگی کامل به فرهنگ، آداب، توانایی‌ها، فناوری و نیازهای اقلیمی مردمان هر دیار و منطقه‌ای داشته است. پرواضح است که کسی نمی‌تواند به نقطه دقیق شروع صنعت نساجی و کاشف آن پی ببرد، اما می‌توان از شواهد باقی‌مانده از گذشته، سیر تحول این صنعت را در تاریخ انسان مطالعه و کنکاش کرد و به اطلاعات شگفت‌انگیزی پی برد.

تولید پارچه در کارخانه‌های نساجی در قدیم
مطالعات دیرینه‌شناسان نشان می‌دهد انسان ۱۰۰ هزار تا ۵۰۰ هزار سال قبل پوشیدن لباس را آغاز کرده است. یکی از دلایلی که برای اثبات این مدعا وجود دارد بررسی‌های ژنتیکی شپش بدن انسان است! وجود این نوع شپش از ۱۷۰ هزار سال قبل، نشان دهنده‌ی پوشش داشتن انسان هاست زیرا از همین بازه‌ی زمانی، ژنتیک شپش سر از شپش بدن متمایز شده است. همچنین، شواهدی از وجود سوزن خیاطی، به قدمتی حداقل مربوط به ۵۰ هزار سال قبل، در غار دنیسووا در سیبری در دست است که البته ممکن است مطالعات در آینده، تاریخ بلند بالای خیاطی را به پیش از این زمان ببرد. در دوران مدرن‌تر زندگی انسان، نمونه قدیمی از یک سوزن مربوط به ۶۰ هزار سال قبل در غار سیبودو در کشور افریقای جنوبی یافت شده است. همچنین نمونه‌هایی از سوزن خیاطی مربوط به ۴۱ تا ۱۵ هزار قبل در نقاط مختلف جهان مانند اسلونی، فرانسه، اسپانیا، چین و روسیه نیز مشاهده شده است که نشان می‌دهد این تمدن‌ها، از بافندگی و نساجی استفاده می‌کرده‌اند.

تاریخچه صنعت نساجی مدرن
با وجود قدمت بالای پوشیدن لباس در انسان، که تا حدودی به آن اشاره شد، دانش و صنعت نساجی تحت تاثیر پیشرفت تکنولوژی، توسعه بیشتری یافته است. یکی از اولین نمونه‌های بافندگی پارچه مربوط به ۸۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در کشور پرو است که از الیاف گیاهی بافته شده است. همچنین نمونه‌هایی از پارچه‌ی بافته شده، مربوط به ۶۵۰۰ قبل از میلاد، در منطقه بیت المقدس کشف شده است.  

شیوه ریسندگی نخ از گذشته تا اکنون
ریسندگی نخ از دوران نوسنگی به وسیله دوک انجام می‌شده است. دوک وسیله‌ای ساده است که از چوب و یا فلز ساخته می‌شده و وظیفه آن تابیدن الیف طبیعی گیاهی یا حیوانی و تبدیل آن به نخ جهت بافت پارچه بوده است. این وسیله، که اولین اختراع بشر برای نخ‌ریسی بوده است، در برخی از مناطق ایران به پیلو مشهور است و با وجود پیشرفت‌های فراوانی که در عرصه ریسندگی نخ به وجود آمده، هنوز هم می‌توان در برخی مناطق روستایی و یا عشایری، در دست زنان ایل دوک‌های نخ ریسی را دید!

 مکانیزم عمل این وسیله ساده به این شکل بوده که با تاباندن الیف طبیعی، مانند پشم گرفته شده از پوست حیوانات و نیز برخی الیاف یا رشته های گیاهی به دور خود، رشته‌ای ضخیم و مستحکم به نام نخ پدید می‌آورده است.

ریسندگی نخ توسط دست و دستگاه از گذشته تا به امروز
 نحوه کار دوک به صورت دستی بوده و در مناطق مختلف دنیا، شواهدی از وجود دوک‌های قدیمی به دست آمده است. در ایران نیز باستان شناسان در منطقه چغامین خوزستان، مهری مربوط به ۳ هزار سال قبل از میلاد مسیح، پیدا کرده‌‌اند که نقش زنی از طبقه اشراف را در خود داشته که با دوکی در دست، به کار ریسندگی نخ مشغول است. بعدها به جای دوک برای درست کردن نخ، چرخ‌های ریسندگی ساخته و مورد استفاده قرار گرفتند. با پیشرفت تکنولوژی و به وجود آمدن دستگاه‌های صنعتی ریسندگی نخ، چرخ‌های قدیمی مادربزرگ‌ها هم، کم‌کم از رده خارج شدند و به موزه‌های پیوستند.

شیوه بافندگی از گذشته تا کنون
اصول بافندگی پارچه از گذشته تاکنون، صرف نظر از تغییرات و پیشرفت‌های آن، به این گونه بوده است که دو یا چند نخ را که به صورت عمود بر هم قرار دارند، از لابه‌لای هم عبور می‌کنند تا پارچه را شکل دهند. احتمالا اولین شیوه بافندگی پارچه به این صورت بوده است که نخ‌هایی به نام تار به شکل عمودی قرار می‌گرفته و وزنه‌ای جهت افزایش کشش به آن‌ها وصل می‌شده و سپس نخ پود، از لابه‌لای این نخ‌ها رد می‌شده تا تار و پود با کمک هم پارچه را نقش دهند. بعدها چارچوبی، تقریبا مشابه دارهای قالی امروزی، ساخته شد که این بار نخ تار را، به صورت عمودی بین دو تیر بالایی و پایینی دستگاه، به صورت کاملا کشیده ثابت نگه می‌داشت و بعد نخ پود از لابه‌لای نخ های تار عبور می‌کرد تا پارچه بافته شود. به دلیل ثابت بودن چارچوب این دستگاه‌های اولیه، عرض و طول پارچه‌هایی که بافته می‌شد، به ابعاد همین چارچوب‌ها، که دستگاه بافندگی قدیم بودند، محدود بودند و نمی‌شد پارچه‌ای بزرگتر درست کرد.

شیوه بافندگی از گذشته تا بافندگی با دستگاه امروز
بعدها تیرها و چارچوبِ ثابتِ دستگاه‌های بافندگی، به غلطک مجهز شدند که تار و پود بر روی آن‌ها پیچیده می‌شد و سپس با چرخش آن‌ها، نخ باز شده و پارچه بافته شده بر روی غلطک دیگری پیچیده می‌شد. این نوع دستگاه ساده اولیه تا قرن نوزده‌‌، تنها وسیله معتبر بافندگی در دسترس انسان‌های آن دوران بود. با اختراع دستگاه موتور بخار توسط جیمز وات، تحول عظیمی در همه تجهیزات و ماشین‌آلات صنایع مختلف به وجود آمد. در ابتدای قرن نوزدهم به سال ۱۸۰۹ ، اولین دستگاه کاملا مکانیکی بافندگی توسط شخصی به نام شارل ماری ژاکاد ساخته شد. این دستگاه‌ها باید توسط افراد و اپراتورهایی راهبری می‌شد تا زمانی که نخ ماسوره تمام می‌شد یا در صورت پاره شدن نخ‌های تار و پود، مشکلات دستگاه را برای ادامه کار برطرف کند. بعدها برای تسریع و بهبود کارها، ماشین‌های بافندگی کم‌کم به صورت اتوماتیک و کاملا مکانیزی در آمدند.

انواع الیاف موجود در نخ‌ریسی و صنعت نساجی
 برای نخ‌ریسی معمولا از سه نوع الیاف استفاده می‌شود که منشا مختلفی با یکدیگر دارند. این سه نوع الیاف عبارتند از :

الیاف حیوانی : این الیاف از پشم و موی حیواناتی مثل گوسفند، بز، شتر و … گرفته می‌شود.
الیاف گیاهی : الیافی که ریشه نباتی دارند؛ مانند پنبه، کتان، کنف و …
الیاف معدنی : الیافی که ریشه‌ای شیمیایی دارند و در واقع مصنوعی هستند؛ مانند نخ ریون، پلی‌استر و …

صنعت نساجی
امروزه نساجی یک صنعت است و با شکل سنتی آن، تفاوت‌های غیر قابل انکاری دارد. وجود ماشین‌آلات پیشرفته و مدرن، به کلی صنعت نساجی را دگرگون کرده است  که حتی با چند دهه‌ی قبل از این نیز بسیار متفاوت گشته است. امروزه صنعت نساجی در فعالیت‌های زیر خلاصه می‌شود:

تولید الیاف مختلف
تولید نخ از الیاف مصنوعی یا طبیعی و یا ترکیبی از آن‌ها
تولید انواع پارچه از نخ‌های تولید شده
تولید منسوجات بدون بافت از الیاف یا نخ
رنگرزی پارچه یا چاپ پارچه
مراحل تکمیلی تولید پارچه و بسته‌بندی
و تولید منسجوات خاصی که برای صنایع مختلف مورد نیاز است.
صنعت نساجی و ماشین‌آلات پیشرفته نساجی پرگروپ
کاربرد پارچه در زندگی مدرن امروز
بدون شک اولین چیزی که از کاربرد ریسندگی و بافندگی و نهایتا تولید پارچه به ذهن خطور می‌کند، کاربرد پارچه در صنعت پوشاک است. اما نقش پارچه در زندگی مدرن ما، چیزی فراتر از پوشاک است. ما از انواع پارچه‌های مختلف در صنایع ورزشی، لوازم خودرو، وسایل منزل و …. استفاده می‌کنیم. با توجه به تنوع الیاف طبیعی و مصنوعی و در نتیجه تولید پارچه‌های مختلف، هر پارچه می‌تواند مورد استفاده‌ی خاصی برای زندگی امروزی ما داشته باشد.

سخن پایانی :

صنعت نساجی و تولید پارچه ، یکی از قدیمی‌ترین صنایع شناخته شده در سیر تحول زندگی انسان است. لباس و پوششی که انسان‌ها استفاده می‌کنند، یکی از ارزشمندترین وجوه تمایز انسان با حیوان است که علاوه بر پوشاندن بدن و حفظ حیا، او را از گزند سرما و گرما نیز حفظ می‌کند.