تاریخچه ترمه
از زمان های قدیم، هنر در میان ایرانیان از محیوبیت زیادی برخوردار بوده است. یکی از نمونه های هنر در ایران، بافندگی و به خصوص بافت شال های کشمیری یا همان ترمه است.

ترمه واژه ای هندی بوده و در لغت به معنای درخت سروی است که نوک آن خمیده باشد. در نقوش ترمه این سرو شکسته بسیار دیده می شود، که بسیاری آن را نمادی از خضوع و خشوع در مقابل آفرینش هستی و عظمت الهی می دانند.

اما شروع ترمه بافی در ایران به چه زمانی باز می گردد؟ شروع بافت این ترمه ها در ایران به اوایل دوره صفویه بر می گردد. برخی ریشه و زادگاه اصلی ترمه را ایران و برخی دیگر کشمیر می دانند. هرچه که باشد، ذوق، شوق و استعداد ایرانیان در بافت این نمونه شال ها چه در زمان صفویان و چه در زمان حال آن را به یکی از معروف ترین کالاهای صادراتی تبدیل کرده است.

مراحل بافت ترمه
1. مواد اولیه بافت
نخستین مرحله بافت ترمه تهیه مواد اولیه آن است. ترمه را معمولا از پشم و ابریشم تولید می کنند اما ماده متداول تر آن، پشم سفید است. این نوع پشم به این دلیل که به راحتی به هر رنگی در می آید، از محبوبیت بیشتری برخوردار است.

معمولا از ناحیه های شکم، پهلو، پشت گردن، سر و ساق پا برای تهیه ترمه استفاده می شود. پشمی که در تهیه ترمه مورد استفاده قرار می گیرد باید الیاف بلندی داشته و مرغوب باشد. گوسفندان ایرانی و کشمیری علاوه بر ویژگی های گفته شده، دارای پشم های نرم و محکمی هم هستند.

2. شستن پشم گوسفند
پس از انتخاب پشم مناسب و مرغوب، وقت شستن پشم و پاک کردن آن از هرگونه آلودگی و کثیفی است. این مرحله قبل از رنگرزی صورت می پذیرد. ایرانیان معمولا قبل از این که پشم گوسفند را قیچی کنند، گوسفند را به مدت 10 دقیقه با آب می شویند. سپس برای باز کردن چربی ها از پشم، آن را در لیا خیس کرده و چندین بار با آب می شویند. این کار باعث می شود ناخالصی ها پاک و پشم براق شود.

3. سفید کردن پشم گوسفند
دو روش برای سفید کردن پشم وجود دارد: یکی از این راه ها پهن کردن پشم در چمنزار برای جذب کردن شبنم و تبخیر شدن، که این روش چندین بار انجام می گیرد. در روش دوم از مشتقات گوگرد برای این کار استفاده می شود.

4. تثبیت کردن رنگ
یکی از مهم ترین مراحل در بافت ترمه همین تثبیت رنگ است. در این مرحله هنگامی که پشم ها به اندازه کافی سفید شدند، آن ها را رنگ می کنند. برای این که رنگ ها دوام و ثبات داشته باشند از عنصری به نام دندانه که یک ماده شیمیایی است استفاده می شود.

این ماده توانایی جذب رنگ در پشم را افزایش می دهد. از رایج ترین دندانه های مورد استفاده برای این کار می توان به زاج سفید، قلع، کلر، روی، سرب و سولفات های دیگر اشاره کرد. 

5. رنگرزی به وسیله رنگ های گیاهی و طبیعی
رنگ های ترمه ایرانی معمولا طبیعی بوده و از گیاهان تهیه می شود. این رنگ ها را می توان از ریشه، تنه، برگ ها، گل، میوه و یا پوست گیاهان بدست آورد. همان طور که گفته شد معمولا از رنگ های طبیعی برای ساخت ترمه استفاده می شود. در گذشته بیشتر از رنگ کرم و قهوه ای در تهیه این المان استفاده می شد. اما امروزه از رنگ های دیگری نیز استفاده می شود. این رنگ ها عبارتند از:

آیتم رنگ
روناس قرمز و نارنجی
برگ حنا قرمز و قهوه ای
ریشه توت زرد طبیعی
پوست گردو قهوه ای و خاکستری
برگ توت زرد روشن
برگ مو زرد روشن
زردچوبه زرد پررنگ
برگ چایی زرد و قهوه ای
پوست انار قهوه ای و خاکستری
پوست سیب قهوه ای و زرد
پوست بلوط جگری
شیوه بافت ترمه
دستگاه بافندگی ترمه مانند سایر دستگاه های نساجی، چوبی است. این نوع دستگاه چهاروردی به کمک پدال هایی که در زیر پای بافنده قرار دارد به حرکت در می آید. پس از تهیه مواد و تدارکات اولیه، دستگاه بافندگی کار چله کشی به شکل مرسوم در بافت سایر منسوجات دستباف را آغاز می کند.هر دستگاه ترمه نیاز به یک گوشواره کش دارد، این گوشواره کش ها در بالای دستگاه قرار گرفته که در نتیجه همکاری آن با استادکار که وظیفه وی انتخاب و تعیین نخ های مخصوص است، نقوشی زیبا بر روی ترمه ها دوخته و ایجاد می شود.

بافت ترمه به وسیله دستگاه های سنتی نیاز به صرف وقت، دقت و مهارت زیادی دارد. به کمک این دستگاه و با 8 ساعت کار مفید می توان 20 الی 25 سانتی متر ترمه مرغوب را تولید کرد. اما با استفاده از دستگاه ژاکارد تولید کمی افزایش یافته و به حدود 100 سانتی متر در روز می رسد.

موضوع مهم و حساس دیگر در بافت ترمه، بکار بردن تارها و پودرهایی با ضخامت متفاوت و هم چنین گذاشتن این تار و پودها در کنار یکدیگر است. در بافت ترمه یا همان شال کشمیری معمولا پود را در زیر یک تار و از روی دو تار مجاور رد می کنند.

این ترتیب معمولا در همه نقشه ها حفظ می گردد، مگر در جاهایی که نقشه متفاوت بوده و حکم می کند که پود از روی تعداد کمتر یا بیشتری رد شود. نوع دیگری از بافت نیز وجود دارد که در آن پودهای نقشه یا پودهای رنگی قسمت اصلی پارچه را تشکیل نمی دهند.

در این بافت، اگر پود شکافته شود جای آن خالی نمانده و پود دیگری نمایان می گردد. شال های کشمیری معمولا به گونه ای بافته می شوند که قسمت اضافه هر پودر در رج بعدی بکار برده می شود. اما در شال های کرمانی، یزدی و خراسانی برعکس شال های کشمیری، قسمت اضافه پودها در پشت ترمه بلااستفاده و آزاد می ماند.

کاربرد ترمه در رومیزی و جانماز
در گذشته از ترمه برای دوخت لباس های سلطنتی استفاده می شد. این لباس ها که ظاهری خاص و لوکس داشتند، با گذشت زمان از دور خارج شده و برای مصارف دیگری مثل جانماز و رومیزی مورد استفاده قرار گرفتند. امروزه از ترمه های ماشین بافت در طراحی لباس استفاده می شود، اما از نمونه های اصل که قیمت بالایی هم دارند، هم چنان به عنوان وسایل تزئینی مانند رومیزی و جانماز استفاده می شوند.