کاشی کاری در اسلام

کاشی کاری به عنوان یکی  از مهمترین جنبه های هنری بناهای اسلامی شناخته می شود در نتیجه در کشورهای اسلامی از پیشرفت و ترقی بیشتری نسبت به سایر کشورها برخوردار گردید. تغییر و تحول این صنعت به گونه ای بوده است که می توان آن را عامل زیبایی و ماندگاری بسیاری از بناهای اسلامی دانست.

بنا بر متون باقی مانده و آثار بناهای اسلامی تا دو قرن پس از ظهور اسلام در منطقه بین النهرین مدرکی دال بر رواج صنعت کاشی کاری در دست نیست. اولین مظاهر کاشی کاری از اواسط قرن سوم هجری نمایان گردید و هنر کاشی کاری که در پیش از اسلام استفاده می شد دوباره احیا شده و رونق دوباره یافت. در حفاری های باستان شناسی شهر سامرا، پایتخت حکومت عباسیان، در میان سال های 836 تا  883 میلادی بخشی از یک کاشی چهارگوش چندرنگ لعابدار که طرحی از یک پرنده را در بر داشته به دست آمده است.

صنعت کاشی کاری اسلامی
صنعت کاشی سازی اسلامی در دوره های جدید از نوعی پرسلان (ظرف چینی وارداتی از دوران تانگ و سونگ) تأثیر پذیرفته است. حاصل این تأثیرات، ساخت کاشی هایی با لعاب سفید و طرح های آبی است. اقتباس هنرمندان اسلامی از چینی های آبی-سفید قابل ملاحظه است. در اواسط قرن نهم هجری، نقشمایه های چینی کاملا در نقشمایه های دوران اسلامی جذب شده و حاصل آن، پدیدار شدن یک سبک اسلامی-چینی دو رگه دلپذیر و قابل قبول بود.

کاشی کاری قبل از اسلام
در کاوش‌های باستان‌شناسی چغازنبیل، شوش و سایر نقاط باستانی ایران، علاوه‌بر لعاب روی سفال، خشت‌های لعابدار نیز یافته شده است. فن و صنعت موزائیک‌سازی یعنی ترکیب سنگ‌های رنگی کوچک و براساس طرح‌های هندسی و با نقوش گوناگون زیبا در این زمان به اوج پیشرفت خود رسیده که جام به‌دست آمده از کاوش‌های مارلیک را می‌توان نمونه عالی و کامل آن دانست. این جام موزائیکی که از ترکیب سنگ‌های رنگین به شیوه دو جداره ساخته شده از نظر اصطلاح فنی به «هزارگل» معروف است و از نظر کیفیت کار در ردیف منبت قرار دارد.
نمونه‌هایی از صنعت کاشیکاری ایران در شوش که مربوط به کاخ هخامنشیان است، پیدا شده که قدمت آن مربوط به ۴۰۰سال پیش از میلاد بوده و اکنون در موزه‌های فرانسه موجود است.

از کاشی های قدیمی می‌توان به:
کاشی هشت ‌پر ستاره‌ای و چلیپا
کاشی زرین‌فام – قرن پنجم هجری – کاشان
کاشی هفت‌رنگ

کاشی هشت‌پر ستاره‌ای و چلیپا
تزئینات به‌جا مانده از دوره هخامنشیان حکایت از کاربرد آجرهای لعابدار رنگین و منقوش و ترکیب آنها دارد. بدنه ساختمان‌های شوش و تخت‌جمشید با چنین تلفیقی آرایش شده‌اند. دو نمونه جالب توجه از این نوع کاشیکاری در شوش به‌دست آمده که به «شیران و تیراندازان» معروف هستند. از تزئینات کاشی برای آرایش کتیبه‌ها نیز استفاده شده است. رنگ متن، اصلی کاشی‌های دوره هخامنشیان بیشتر زرد، سبز و قهوه‌ای و لعاب روی آجرها از گچ و خاک پخته تشکیل شده است.
پس از گسترش اسلام، به مرور هنر کاشیکاری یکی از مهم‌ترین عوامل تزئین و پوشش برای استحکام بناهای گوناگون به‌ویژه بناهای مذهبی شد. از اوایل دوره اسلامی کاشیکاران و کاشی‌سازان ایرانی مانند دیگر هنرمندان ایرانی پیشگام بوده و به گفته مورخان اسلامی شیوه‌های گوناگون هنر کاشیکاری را با خود تا دورترین نقاط ممالک تسخیر شده -یعنی اسپانیا- نیز برده‌اند.

کاشی زرین‌فام – قرن پنجم هجری – کاشان
کاشی در تزئینات معماری سده‌های نخستین دوران اسلامی، با رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی رایج شد که به‌طورگسترده در کنار آجرهای بدون لعاب به‌کار می‌رفت. در این دوران، کاشیکاری ابتدا برای آراستن قسمت‌های بالایی مناره‌ها، برجسته ‌کردن(نشان‌ دادن) جملات مذهبی و آسان‌ کردن بازخوانی آنها به‌کار می‌رفت. اما به‌مرور جای خود را در تزئینات بناها باز ‌کرد، طرح‌های هندسی با گُل‌بوته‌هایی به شکل قرینه در زمینه آمیخته شد و کم‌کم رنگ‌های شفاف نیز به‌کار رفت.
هنرمندان ایرانی از ترکیب کاشی‌های با رنگ‌های گوناگون به شیوه موزائیک، نوع کاشی‌های «معرق» را به‌وجود آوردند و خشت‌های کاشی‌های ساده و یکرنگ دوره پیش از اسلام را به رنگ‌های متنوع آمیخته و نوع کاشی «هفت رنگ» را ساختند.
 همچنین از ترکیب کاشی‌های ساده با تلفیق آجر و گچ، نوع کاشی‌های «معقلی» را پدید آوردند و به این ترتیب از قرن پنجم هجری به بعد، کمتر بنایی را می‌توان مشاهده کرد که با یکی از روش‌های سه‌گانه فوق یا کاشی‌های گوناگون رنگین تزئین نشده باشد.

کاشی هفت‌رنگ
مسجدها و مدرسه‌های صفویه به‌طور کلی با پوششی از کاشی‌ها در درون و بیرون بنا تزئین شده‌اند. در حالی‌که کاربرد کاشی‌های معرق تداوم می‌یافت، شاه‌عباس که برای دیدن بناهای مذهبی کامل نشده‌اش بی‌تاب بود، استفاده بیشتر از تکنیک سریع کاشی هفت‌رنگ را تقویت کرد.
در عصر صفویه، کاشی هفت‌رنگ در قصرهای اصفهان به نحوی گسترده مورد استفاده قرار گرفت و نصب کاشی‌های چهارگوش درون قاب‌های بزرگ، منظره‌هایی بدیع همراه با عناصر پیکره‌ای و شخصیت‌های گوناگون، به‌وجود آورد.

ایرانیان در گذشته جزو پیشرفته ترین کشورهای دنیا بوده اند و در هنر معماری نیز حریف نداشتند، امروزه ما داشتن این همه عناصر تاریخی بسیار شگفت انگز و زیبا را مدیون ایراینیان باستان هستیم پس باید در حفظ و نگهداری آنان بکوشیم.