چکیده

محمد علی صادق زاده

دانشیار گروه فیزیک دانشگاه یزد، یزد، ایران

نویسنده مسئول: msadeghzadeh@yazd.ac.ir

مشکل کم آبی در بخش کشاورزی باعث شده که استفاده بهینه از منابع آبی موجود اجتناب ناپذیر گردد. در روش آبیاری زیر سطحی لوله تراوای بومی آب مورد نیاز درختان از طریق لوله های پلیکا مشبک (سوراخدار) پوشده با پارچه پلاستیکی و مدفون در بستر شنی ، مستقیماً در اختیار ریشه درخت قرار میگیرد. در این پژوهش مشخص شد که دبی بهینه آب ورودی به خط لوله تراوا متناسب با طول ردیف درختان و به بافت خاک بستگی دارد و زمان پر شدن خط لوله تراوا در دبی ،بهینه حدود ۱۵ درصد مدت زمان کل آبیاری می باشد. نتایج میدانی نشان میدهد که فشار آب در ابتدای خط کمتر از ۰/۰۵ بار برای دبی بهینه بوده و این موید ویژگی کم فشار بودن این سیستم آبیاری و عدم نیاز به پمپاژ آب می باشد.

جاذبه های اقتصادی محصول پسته باعث شده سطح زیر کشت باغ های پسته کشور در چند دهه اخیر مخصوصاً بعد از پیروزی انقلاب اسلامی رشد سریعی داشته و برداشت بی رویه از منابع ، آب زیرزمینی موجب شده که میزان آبدهی چاههای کشاورزی در بسیاری از : دشتهای کشور کاهش و دور آبیاری ، سنتی (غرقابی) افزایش یابد. به تبع بسیاری از باغهای احداث شده در رژیم کم آبیاری قرار داشته و دچار تنش های خشکی و افت کیفیت و کمیت محصول ، و حتی خشک شوند لذا استفاده بهینه از منابع آبی موجود به عنوان محور اصلی - توسعه کشاورزی اجتناب ناپذیر است (اکبری محمد آبادی و همکاران (۱۳۸۷ واقعیت این است که راندمان آبیاری - طمی باغات به دلیل تبخیر بالا و اتلاف عمقی پایین میباشد ابراهیمیان (۲۰۱۱) - لذا طراحی و بکارگیری سیستم های نوین آبیاری میکرو و موضعی تحت فشار در چند ده اخیر اهمیت خاصی داشته است (علیزاده ۱۳۸۴). در آبیاری قطره ای آب. بادبی کم و با کنترل (فشار) از طریق خروجی قطره چکان و در مجاورت گیاه 1 به زمین داده می شود تا نیاز آبی گیاه - تامین شود و لذا از کمترین میزان نفوذ عنقی و روان آب سطحی برخوردار است. اگر قطره چکان در سطح خاک قرار داشته باشد آن را آبیاری قطره ای سطحی (DI) و اگر در عمقی از خاک مدفون - باشد آن را آبیاری قطره ای زیر سطحی 1 (SDI) گویند. هر یک از این دو روش دارای مزایا و معایبی نسبت به دیگری می باشند. و مشکل گرفتگی قطره چکان ها عيب مشترک آنها است (محمدیان و همکاران ۱۳۹۵). در روش سطحی گرفتگی ناشی از رسوب و کلوخه شدن بوده در حالی که در روش زیر سطحی نفوذ ریشه و اصلاح خاک نیز دخیل می باشند. گرفتگی قطره چکان ها یکنواختی آیاری را کاهش میدهد زراعی (۱۳۸۵) هر چند که تصفیه و اصلاح شیمیایی آب روش موتری میباشد (حشمتی ۱۳۹٦). به طور مثال تزریق محلول اسیدی و با استفاده از علف کش ترفلان میتواند تا حدی راهکار مشکل آبیاری قطره ای زیر سطحی باشد. سامانه آبیاری قطره ای سطحی در معرض آفتاب و مزاحم عملیات باغبانی بوده و نیز استهلاک آن نسبت به روش زیر سطحی بیشتر است. تأثیر این روشهای آبیاری بر شوری خاک و کاهش آفات متفاوت است (طاهری و همکاران ۱۳۹۵ و چراغی و همکاران ۲۰۱۸ از آنجا که در سامانه آبیاری زیر سطحی آب مورد نیاز درختان در عمق مناسبی و در منطقه ریشه داده می شود میزان تبخیر سطحی به طور معناداری کاهش یافته و راهکار مناسب تر می باشد (دستورانی و همکاران ۱۳۸۷) روشهای آبیاری زیر سطحی به لحاظ هیدرولیک و آبدهی متفاوت هستند و در چند دهه اخیر نوآوری ها، روشها و پژوهش های متعددی در زمینه آبیاری زیر سطحی انجام شده است (باستانی ١٣٩٦)، که نمونه قطره ای زیر سطحی تحت فشار شایع ترین بوده و در سطح وسیعی از باغ های پسته نیز بکار رفته است اکبری محمد آبادی و همکاران ۱۳۸۷ صداقتی و همکاران ۱۳۹۱ ، حسنی زاده و مسکاران (۱۳۸۶) به طور کلی از آنجا که سامانه های قطره ای تحت فشار یکپارچه نیازمند سیستم های پرهزینه فیلتراسیون و پسپاز آب میباشند و از طرفی مدیریت

سیستم کشرل مرکزی فشار، اعمال برنامه صحیح آبیاری، بازدید و نگهداری از شبکه توزیع آب در مزرعه، بازدید و شنـــوی فيلترها و قطره چکان ها از مشکلات این سامانه ها میباشد که بهره برداران با آنها آشنا نیستند، لذا مناسب خرده مالكين (بخش عمده باغداران کشور که نسبت آب و زمین بین بهره برداران مقدار ثابتی نیست نمی باشد (میرکاظمی (۱۳۸۷). استفاده از لوله تراوای زیر سطحی ایده آل ترین روش میباشد، ولی لوله های

تراوای موجود در بازار جهانی اسفنجی لاستیکی) نیز راهکار مشکل نمی باشند. پیچیدگی هایی که در طراحی و بهره برداری از آنها وجود دارد کاربرد را برای کشاورزان غیر ممکن می سازد و نه تنها مفید نخواهند بود، بلکه موجب هدر رفت سرمایه

باغداران می شود (سهرابی (۱۳۸۶) در روش آیای زیر سطحی لوله تراوای بومی آب مورد نیاز درختان از طریق لوله های پلیکای مشبک (سوراخ دار) پوشیده با پارچه پلاستیکی و مدفون در بستر شنی، مستقیماً در اختیار ریشه درخت قرار می گیرد. این سیستم شبیه لوله های زهکش پوشش دار میباشد (حشمتی ١٣٩٦)، ولی جهت جریان آب در آن معکوس از شبکه به خاک می باشد. سیستم آبیاری زیر سطحی لوله تراوای بومی ابتدا در یک یلات آزمایشی در سال (۱۳۷۳) و سپس در یک بلات تحقیقاتی پسته در روستای تاج آباد کهنه رفسنجان و با حمایت معاونت پژوهشی دانشگاه یزد (در سال ۱۳۸۲ اجرا شده است. در این روش لوله های تراوا به قطر حد اکثر ٦٣ میلیتر پوشیده با آستینی از جنس جنایی) در ترانشه هایی که به عمق ٤٠-٥٠ سانتی متر و به عرض مناسب که در دو طرف ردیف درختان و به فاصله ۷۰ ۱۰۰ سانتیمتری ز تنه درختان حفر شده قرار میگیرند و پس از اتصال آنها ترجيحاً با لایه ای از ماسه و یا شن نرم پوشیده و سپس ترانشه سا خاک باغ پر میشود جریان آب از شبکه اصلی به داخل توله تراوا وارد و از سوراخ ها به اطراف آن و از پوشش پارچه ای عبور کرده (تراوش کرده وارد بستر شنی شده و نهایشا منطقه ریشه را مرطوب میکند و به مرور ایام جذب ریشه می شود زدستورانی و همکاران (۲۰۱۰) سوراخها در چهار طرف لوله ایجاد شدهاند. در شکل ۱ تصویر نمونه لوله مذکور و پوشش پارچه پلاستیکی چتایی) آن نشان داده شده است. در شکل ۲ وضعیت قرارگیری لوله تراوا در مجاورت ردیف درختان به طور شماتیک ر در شکل ۳ تصویر نمونه اجرای آن نشان داده شده است. در ين تم نوین آبیاری، لوله های تراوای مدفون در دو طرف ردیف درختان، مستقیماً به شیر قطع و وصل) و نهایتاً به لوله صلي آبرسان متصل میشوند. مدت زمان و تعداد ردیف هایی که هم زمان آبیاری میشوند به دبی آب منبع، جنس خاک طول ردیف درختان و دور آبیاری بستگی دارد (صادق زاده ۱۳۹۷). کاهش میزان آب مصرفی ناشی از کاهش میزان تلفات عمقی و تبخیر سطحی می باشد. ویژگیهای منحصر به فرد این سامانه

نوین آبیاری عبارتند از:

1- تکنولوژی کاملاً بومی آن

2- مناسب با هر مدت آبیاری و هر دبی آب و هر مقدار باغ خرده مالکین و عمده مالکین

3-علام نیاز به سیستم پمپاژ آب و سیستم های فیلتراسیون

4- امکان اتصال مستقیم سیستم به شبکه اصلی آبرسان (با شیر قطع و وصل)

5-امکان آبیاری سطحی (آبشویی) زمستانه

٦- عدم نیاز به کنترل و تنظیم و تعمیر سیستم

7- امکان کود آبیاری محلول هنگام آبیاری

8- امکان اجرای چاله کود زمستانه در مجاورت و به موازات خط لوله زیر سطحی بدیهی است که که آب صرفه جویی شده در هر نوبت آبیاری موجب کاهش دور آبیاری و جبران کم آبیاری خواهد شد. همچنین ویژگی کم فشار بودن این سامانه آبیاری و عدم نیاز به پمپاژ آب و همخوانی این سامانه با سیستم آبیاری سطحی موجود از مزایای این راهکار برای حفظ باغات پسته در شرایط کم آبی می باشد.

لازم به توضیح است این سیستم آبیاری در چند سال اخیر مورد پذیرش باغداران پسته قرار گرفته و در ده ها هکتار از باغ های پسته رفسنجان زرند و سیرجان اجرا شده است و با توجه به ارزیابی موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی، مجری طرح توسعه سامانه های نوین آبیاری وزارت جهاد کشاورزی با اجرای آن در پایلوت های تا همکاری باغات پسته موافقت و از باغداران متقاضی حمایت کرده است.