توجه به تعاونی‌های تولید روستایی می‌تواند نقش بسیار مؤثری در اقتصاد هر روستا و پیرو آن اقتصاد بخش کشاورزی در کشور داشته باشد. برپایی چنین تشکل‌هایی در دنیای امروز جایگاه ویژه‌ای در اقتصاد جهانی دارد. بنابراین هدف از این تحقیق بررسی عوامل مؤثر در افزایش عملکرد شرکت‌های تعاونی روستایی شهرستان سوادکوه در استان مازندران است. روش تحقیق حاضر پیمایشی است که برای جمع آوری اطلاعات از ابزار پرسش‌نامه محقق‌ساخت استفاده شد. متخصصان، روایی سؤالات آن را تأیید کرده‌اند و پایایی پرسش‌نامه با ضریب آلفای کرونباخ برای بخش‌های مختلف محاسبه شد که میزان آن به طور متوسط ۸۷/۰ به دست آمد. جامعه آماری تحقیق دو گروه شامل اعضا و ارکان مدیریتی شرکت‌های تعاونی روستایی به ترتیب ۱۰۲۵۷ و ۶۵ نفر بوده‌اند. از بین آن‌ها ابتدا با استفاده از جدول کرجسی مورگان حجم نمونه ها به ترتیب ۳۷۳ و ۵۶ تن تعیین شد. با استفاده از روش نمونه گیری انتساب متناسب و تصادفی نمونه‌های مدنظر انتخاب شدند. در تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از ضرایب همبستگی اسپیرمن و پیرسون همچنین از روش رگرسیون چندمتغیره به روش گام‌به‌گام استفاده شده است. بر اساس یافته‌ها، شناخت وظایف و اهداف‌های تعاونی، همدلی بین اعضا و ارکان مدیریتی تعاونی روستایی، حمایت‌ها و مساعدت‌های اداره تعاون استان، ارتباط تعاونی روستایی با سازمان‌های مرتبط، اتحادیه‌های قوی تعاونی روستایی در منطقه، مشارکت‌پذیری بین اعضا و حمایت‌های قانونی دولت، اثر مثبتی بر عملکرد تعاونی‌های روستایی شهرستان سوادکوه دارند.

مقدمه

تعاونی‌های تولید روستایی به دلیل نقش رابط خود بین تولیدکنندگان روستایی، دولت و مصرف کنندگان، عامل مناسبی برای رسیدن به اهداف توسعه به شمار می‌روند. برپایی چنین تشکل‌هایی در دنیای امروز می‌تواند نقش مهمی در اقتصاد جهانی ایفا کند، به گونه‌ای که قادرند با مدیریت انعطاف‌پذیر و همگرا در بازار رقابتی، محصول مناسب را با قیمت مناسبی عرضه کنند . بخش تعاون با رویکرد اقتصادی اجتماعی تنها بخش اقتصادی است که با بهره‌گیری از همیاری، تقویت روح تفکر و مشارکت جمعی، ابزار مناسبی در برقراری عدالت و توسعه همه‌جانبه محسوب می‌شود . رویکرد تعاونی یکی از بهترین سازو‌کارهای مشارکت نظام‌مند مردمی در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی است که اشتغال و معیشت پایداری برای اقشار آسیب‌پذیر و کم درآمد ایجاد می‌کند .

آلتمانا (۲۰۱۵: ۱۵) بیان می‌کند که تعاونی‌ها به دلیل صرفه‌های اقتصادی مقیاس، حیطه‌های کاری متنوع و کاهش هزینه‌های تولید می‌توانند در مقایسه با واحدهای تولیدی مشابه در بخش‌های دیگر درآمد بیشتری را برای اعضای خود به ارمغان آورند. همه سازمان‌ها چه دولتی، چه خصوصی و چه تعاونی‌ها برای توسعه رشد و پایداری در عرصه رقابتی امروز، به نوعی سیستم ارزیابی عملکرد اثربخش نیاز دارند که در قالب آن بتوانند کارایی و اثربخشی برنامه‌های سازمان، فرایند و نیروی انسانی خود را بسنجند . از این رو بررسی عملکرد تعاونی‌های تولید روستایی برای رشد و توسعه بخش کشاورزی و روستایی، فعالیتی ضروری به‌شمار می‌آید.

به طور کلی عملکرد شرکت‌های تعاونی روستایی در سه سطح قابل بررسی و تفکیک است: عوامل درون‌سازمانی (نیروی انسانی و مدیریت)، عوامل بیرون‌سازمانی (سازمان دولتی و سازمان غیردولتی) و عوامل ساختاری و بین‌سازمانی (جایگاه تعاونی‌ها در اقتصاد کشور و قانون تعاون) . بنابراین در این پژوهش عملکرد تعاونی‌های شهرستان سوادکوه با توجه به متغیر‌های درون سازمانی (میزان رضایت، میزان همدلی و اعتماد، میزان مشارکت، و میزان موفقیت در انجام فعالیت‌ها) و متغیرهای برون‌سازمانی (سیاست‌های دولت، عوامل قانونی، خدمات مشاوره، نقش اتحادیه‌های تعاون، رابطه‌ تعاونی با سازمان‌های دولتی و رابطه تعاونی با سازمان‌های غیردولتی) و متغیرهای ساختاری (فرهنگ تعاون، نظارت و کنترل، الگوی مشخص برای شرح وظایف در تعاونی، قوانین و مقررات مرتبط با تعاونی، و نظم سازمانی) بررسی شده است.

مروری بر ادبیات موضوع

حاجی و همکاران (۲۰۱۶) در پژوهش خود نشان دادند که عامل اجتماعی، شامل میزان آگاهی اعضا از فلسفه و اصول تعاونی، میزان اعتماد بین اعضا در تعاونی، میزان اعتقاد به همکاری و مشارکت بین اعضای تعاونی، میزان رضایت از عملکرد تعاونی، مهم‌ترین عامل مؤثر بر توسعه پایدار تعاونی‌های تولید کشاورزی محسوب می‌شود. نتایج پژوهش صادقی و همکارانش (۲۰۱۶) نشان دادند که بین بهبود عملکرد نهادها و سازمان‌های مرتبط با توسعه پایدار روستاها و شاخص‌های توسعه روستایی از نظر اقتصادی، اجتماعی‌فرهنگی، زیست‌محیطی و کالبدی‌فیزیکی رابطه وجود دارد.

هادی‌زاده بزاز و همکاران (۲۰۱۵) در پژوهش خود درباره عملکرد تعاونی‌های تولید روستایی با رویکرد توسعه کشاورزی پایدار (مطالعه موردی: شهرستان نیشابور) دریافتند که این تعاونی‌ها در زمینه پایداری اجتماعی بیشتر از حد متوسط، اما در زمینه پایداری اقتصادی کمتر از متوسط و در پایداری زیست‌محیطی ضعیف عمل کرده‌اند. بر اساس نتایج آن‌ها بین رتبه تعاونی‌ها از نظر ارائه خدمات به روستاها و افزایش پایداری کشاورزی در ابعاد مختلف، رابطه مستقیم و معنادار وجود دارد. نتایج پژوهش محمد‌زاده چالی و همکارانش (۲۰۱۵) نشان داد که عوامل تأثیرگذار بر کارکرد اتحادیه تعاونی‌های مرتع‌داری در استان گلستان به ترتیب اهمیت چهار عامل با عنوان‌ برخورداری از منابع و زیرساخت‌ها، انسجام اجتماعی و حمایت نهادی، قابلیت مدیریتی و عضومحوری بوده اند. حاجی و همکاران (۲۰۱۵) در پژوهشی دریافتند که پنج عامل شخصیت، مدیریت، سن، شرایط اقتصادی‌اجتماعی و شرایط فرهنگی بر توسعه پایدار تعاونی‌های تولید کشاورزی در شهرستان نقده در مقایسه با دیگر عوامل تأثیر بیشتری دارند. نتایج پژوهش زند و حسینی (۲۰۱۵) نشان داد که در خصوص افزایش ظرفیت نوآوری در شرکت‌های تعاونی روستایی این عوامل به ترتیب اهمیت نقش دارند: میزان خرید تکنولوژی و تجهیزات جدید، میزان نوآوری و تغییرات جزئی در فرایندهای قبلی در تعاونی‌ها، میزان استفاده از روش‌های بازاریابی جدید، میزان دسترسی مدیریت به اطلاعات لازم برای ایجاد نوآوری که این عوامل را می‌توان در سه گروه کلی سازوکار اقتصادی، سازوکار سیاستگذاری و سازو کار آموزشی‌ترویجی قرارداد.

نتایح پژوهش شیردل و همکاران (۲۰۱۴) نشان داد که با وجود نیاز زیاد کشاورزان به خدمات مختلف تعاونی‌های تولید کشاورزی، این واحدها عملکرد مناسبی در رفع نیاز کشاورزان نداشتند. همچنین بیشترین عملکرد تعاونی‌ها در مرحله کاشت شامل تهیه بذر اصلاح‌شده و کود و سموم و در مرحله قبل از کاشت شامل یکپارچه‌سازی اراضی، توسعه و پوشش نهرها و توسعه سیستم‌های آبیاری بوده است. بر اساس نتایج پژوهش ظریفیان و بهادری (۲۰۱۴)، به ترتیب مهم‌ترین نقطه قوت، ضعف، فرصت و تهدید تعاونی‌های تولید روستایی استان همدان داشتن تخصص کشاورزی مدیرعامل، فقدان الگوی مشخص برای ارزیابی عملکرد مدیران تعاونی، بهره‌مندی از منابع آب و خاک مناسب و پایین‌بودن سطح سواد اعضا بوده است. پورطاهری و همکاران (۲۰۱۲) در پژوهشی در زمینه ارزیابی عملکرد تعاونی‌های کشاورزی در مناطق روستایی مطالعه موردی: شهرستان خرم‌آباد نشان دادند که تعاونی‌های کشاورزی از دیدگاه اعضا از نظر مسائل اجتماعی، اقتصادی و محیطی موفق بوده‌اند، اما از دیدگاه مدیران‌عامل به ویژه از نظر مسائل اقتصادی و زیست‌محیطی عملکرد موفقیت‌آمیزی نداشتنه‌اند.

در پژوهشی دیگر، کرباسی و اوحدی (۲۰۱۱) در شهرستان سیرجان نشان دادند که سابقه مدیریتی مدیرعامل و مدت زمان فعالیت شرکت تعاونی در کارایی اقتصادی تأثیری مثبت و مخارج مربوط به تمامی فعالیت‌های شرکت تعاونی و تنوع فعالیت‌ها تأثیری منفی در این کارایی دارند. در این تحقیق عنوان شده است که استفاده از مدیران با سابقه زیاد مدیریتی، اعمال مدیریت صحیح و بهره‌گیری از آموزش‌های لازم و فعالیت‌های ترویجی در ارتقای میزان کارایی اقتصادی این شرکت‌ها مؤثر هستند. نتایج پژوهش باصری و همکاران (۲۰۱۰) نشان می‌دهد که تعاونی‌های تولید کشاورزی در کاهش میزان مهاجرت روستاییان، افزایش مشارکت روستاییان در کارهای تولیدی و اجتماعی، جذب نیروی کار خارج از خانوار و تغییر نگرش از نگاه سنتی به کشاورزی به نگاه تجاری در بین اعضا و افزایش خودآگاهی اجتماعی روستاییان، نقش مؤثری داشته‌اند.

امینی و اسماعیلی فلاح (۲۰۰۹) در تحقیقی با عنوان «موفقیت تعاونی‌های روستایی استان اصفهان و ارزیابی سازه‌های مؤثر بر آن، با استفاده از روش چندمرحله‌ای به صورت طبقه‌ای متناسب با اندازه انجام‌شده» نشان می‌دهد که سابقه عضویت در تعاونی، ساختار تعاونی، سرمایه تعاونی، رشد سهام هر عضو، سواد، مشارکت و سطح برخورداری از آموزش و سطح آگاهی اعضا، بر موفقیت آن‌ها تأثیر مستقیم اما منفی دارد. متغیر‌های میانگین سهام هر عضو، سابقه مدیریت، شناخت و سن افراد بر متغیر موفقیت به صورت مثبت اما غیرمستقیم و متغیر اندازه تعاونی به شکل غیرمستقیم و منفی بر موفقیت تعاونی تأثیرگذار است. سعدی (۲۰۰۷) در تحقیقی با عنوان «آسیب‌شناسی تعاونی تولید کشاورزی در‌ ایران (بررسی موانع توسعه تعاونی‌های تولیدی در اقتصاد کشاورزی ‌ایران، مطالعه موردی استان همدان، شهرستان کبودر آهنگ)» با روش پرسش‌نامه و در کنار آن با استفاده از مصاحبه، مشاهده و مطالعات اسنادی به این نتیجه رسیده‌اند که ۹ آسیب جدی تعاونی‌های تولید را تهدید ‌می‌کند، به گونه‌ای که بی‌توجهی به آن‌ها ‌می‌تواند آینده ‌این نظام تولیدی را به خطر اندازد. این آسیب‌ها عبارتند از: ۱- آگاهی محدود اعضا از اصول و فلسفه شکل‌گیری تعاونی‌های تولید (فقدان بستر مناسب) ۲- گرایش تعاونی‌ها به ارائه خدمات ۳- ضعف آموزش اعضا تعاونی ۴- محدویت سرمایه تعاونی‌ها ۵- گرایش تعاونی‌ها به دولت ۶- ‌ایجاد تردید به ارکان تعاونی ۷- ضعف اطلاع‌رسانی در تعاونی ۸- نامشخص‌بودن اولویت وظایف و اهداف تعاونی برای مردم ۹- کاهش حس مشارکت‌پذیری اعضا و بی‌تفاوت شدن آن‌ها به مسائل تعاونی.

روحانی (۱۹۹۷) طی پژوهش خود تحت عنوان «بررسی عمکرد شرکت‌ها تعاونی تولید روستایی استان همدان» عملکرد ۱۸ شرکت تعاونی تولید روستایی را بررسی کرد. نتایج این پژوهش نشان داد شرکت‌های تعاونی تولید روستایی استان در دستیابی به هدف‌های ازپیش‌تعیین‌شده که مهم‌ترین آن یکپارچه سازی زمین‌‌های کشاورزی بود، موفق نبوده است. روستاییان شرکت‌های تعاونی را از خود نمی‌دانند و به عنوان نهاد دولتی به آن نگاه می‌کنند.

ژنگ و همکاران (۲۰۱۱) در مطالعه خود رفتار کشاورزان و عملکرد تعاونی‌های کشاورزی در چین را بررسی کردند. نتایج مطالعه آن‌ها نشان داد که مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر عملکرد این تعاونی‌ها شامل منطقه کشت، هزینه‌های تولید محصولات کشاورزی، تنوع محصولات کشت‌شده و استفاده‌نکردن از بیمه کشاورزی است. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، ژنگ و همکارانش تقویت تبلیغات در تعاونی، مدیریت استانداردها و در نهایت افزایش کیفیت خدمات ارائه شده را برای بهبود عملکرد پیشنهاد کرده‌اند.

ماهازریل و همکاران (۲۰۱۲) در مطالعه خود با هدف شناسایی عوامل مؤثر بر عملکرد تعاونی‌های کشاورزی در مالزی مهم‌ترین عوامل مؤثر بر بهبود عملکرد این تعاونی‌ها را مدیریت مناسب، مشارکت اعضا در کارها و همچنین برنامه‌ریزی راهبردی می‌دانند. یولیاندو و همکاران (۲۰۱۵) در مطالعه‌ای که در خصوص عوامل مؤثر بر تقویت تعاونی‌های کشاورزی چای در اندونزی انجام دادند، به این نتیجه رسیدند که همکاری و تعامل مؤثر با دیگر سازمان‌ها و نهادهای مرتبط، تلاش برای ایجاد ارزش افزوده و دسترسی به اطلاعات بازار، نقش مهمی در افزایش عملکرد این تعاونی‌ها ایفا می‌کنند. هربل و همکارانش (۲۰۱۵) پی بردند که عملکرد تعاونی‌های کشاورزی تحت تأثیر وجود یا نبود مشوق‌ها، توسعه سرمایه اجتماعی و وجود ارتباط قوی بین اعضای خانوار کشاورز با تعاونی قرار دارد و در صورت بهبود وضعیت هر کدام عملکرد تعاونی کشاورزان افزایش می‌یابد.

روش‌شناسی تحقیق

قلمرو جغرافیایی تحقیق

محدوده مکانی پژوهش حاضر شهرستان سوادکوه استان مازندران است که تمامی شرکت‌های تعاونی تولید روستایی این شهرستان، مشتمل بر ۹ شرکت‌های تعاونی تولید روستایی بررسی شده‌اند. برای بررسی نظرات اعضای تعاونی روستایی که ۱۰۲۵۷ عضو دارد، از طریق جدول مورگان تعداد مناسب تعاونی شامل ۳۷۳ عضو تعاونی با نمونه‌گیری تصادفی با انتساب متناسب انتخاب و پرسش‌نامه مربوط تکمیل شد و از همین طریق برای ارکان مدیریتی شرکت‌های تعاونی تولید روستایی که شامل ۶۵ نفر (مدیرعامل، اعضای هیئت‌مدیره، بازرس) بوده‌اند، ۵۶ پرسش‌نامه با نمونه‌گیری تصادفی با انتساب متناسب انتخاب شد که شرح دقیق حجم نمونه بین تعاونی‌ها مختلف و محل استقرار آن در جدول شماره ۱ آورده شده است.

روش کار

این تحقیق بر اساس هدف، کاربردی و از نظر نحوه گردآوری داده‌ها، پیمایشی از نوع کمی است. برای جمع‌آوری اطلاعات از ابزار پرسش‌نامه محقق‌ساخت استفاده شد و متخصصان موضوعی روایی سؤالات آن را تأیید کردند. برای محاسبه پایایی ابزار تحقیق ۳۰ پرسش‌نامه تکمیل و آزمون آلفای کرونباخ آن محاسبه شد. آزمون آلفا کرونباخ برای محاسبه همسانی درونی ابزار تحقیق به کار می‌رود. ضریب آلفا در ابتدا کمتر از ۷/۰ ارزیابی شد. با اطلاعات مربوط به ضریب آلفای کرونباخ هر سؤال، سؤالاتی که آلفا کرونباخ را به‌شدت کم می‌کردند، اصلاح یا حذف شدند تا ‌اینکه در محاسبه پایایی نهایی پرسش‌نامه ‌این ضریب به طور متوسط به ۸۷/۰ رسید. در این تحقیق برای بررسی همبستگی بین متغیرهای با مقیاس نسبی یا فاصله‌ای و رتبه‌ای از ضرایب همبستگی اسپیرمن و متغیرهای با مقیاس ترتیبی و رتبه‌ای از ضریب پیرسون استفاده شد. برای بررسی میزان تأثیر عوامل در عملکرد تعاونی‌ها از روش رگرسیون چندمتغیره به روش گام‌به‌گام استفاده شده است.

متغیرها و شاخص‌های تحقیق

متغیرهای مستقل ‌این پژوهش در دو نوع پرسش‌نامه گنجانده شده است که شامل پرسش‌نامه مربوط به اعضای تعاونی تولید روستایی و ارکان مدیریتی تعاونی تولید روستایی (مدیرعامل، اعضای هیئت مدیره و بازرس) می‌شود. متغیرهای مستقل شامل متغیرهای فردی اعضا و ارکان، ویژگی‌های کلی شرکت‌های تعاونی، میزان رضایت، میزان همدلی و اعتماد، میزان مشارکت، میزان موفقیت در زمینه انجام فعالیت‌ها، عوامل بیرونی و عوامل ساختاری بودند.

در این تحقیق متغیر وابسته که برای ارزیابی عملکرد تعاونی‌ها در نظر گرفته شده است، ترکیبی از متغیرهای اشتغال، سود، میزان سرمایه و میزان پروژه‌های جذب شده است.

یافته‌ها

توصیف ویژگی‌های فردی پاسخ‌گویان

میانگین سنی اعضای تعاونی روستایی شرکت‌کننده در پاسخ‌گویی به پرسش‌نامه ۲۳/۴۱ سال است. بیشترین سن در میان پاسخ‌دهندگان ۷۵ سال و کمترین سن ۱۷ سال است. میانه ‌این داده‌ها برابر با ۴۱ سال است. انحراف معیار برابر با ۰۸/۱۴ است. با توجه به اطلاعات جمع‌آوری‌شده میانگین سنی ارکان شرکت تعاونی روستایی (هیئت‌مدیره، مدیران عامل، بازرس) شرکت‌کننده ۵/۴۲ سال است. بیشترین سن در میان پاسخ‌دهندگان ۶۴ سال و کمترین،۳۰ سال است. میانه این داده‌ها برابر با ۴۲ سال است (انحراف معیار برابر با ۰۰۲/۸). همچنین در میان پاسخ‌دهندگان اعضای تعاونی روستایی ۳۰۰ نفر مرد با درصد فراوانی ۴/۸۰ و ۷۳ نفر زن با درصد فراوانی ۶/۱۹ بوده‌اند. تمامی ۵۶ پاسخ دهنده ارکان شرکت تعاونی روستایی (هیئت مدیره، مدیران عامل، بازرس) نیز مرد بوده‌اند.

می‌توان نتیجه گرفت اکثریت وظایف مدیریتی در شرکت‌های تعاونی روستایی بر عهده مردان است. از نظر رشته تحصیلی، ۱۰۸ نفر با فراوانی ۲۹ درصد با رشته تحصیلی مرتبط با کشاورزی، ۷۳ نفر با فراوانی ۶/۱۹ درصد با رشته تحصیلی مرتبط با علوم انسانی، ۶۴ نفر با فراوانی ۲/۱۷ درصد با رشته تحصیلی مرتبط با علوم تجربی، ۴۶ نفر با فراوانی ۳/۱۲ درصد با رشته تحصیلی مرتبط با علوم ریاضی، ۴۴ نفر با فراوانی ۸/۱۱ درصد با رشته تحصیلی مرتبط با علوم فنی‌وحرفه‌ای و ۳۸ نفر با فراوانی ۲/۱۰درصد فاقد رشته تحصیلی یا رشته تحصیلی غیر از رشته‌‌های نام‌برده بودند. در میان پاسخ‌دهندگان ارکان مدیریتی شرکت‌های تعاونی روستایی ۲۰ نفر با فراوانی ۷/۳۵ درصد با رشته تحصیلی کشاورزی و فنی‌و‌حرفه‌ای، ۱۴ نفر با فراوانی ۲۵ درصد با رشته تحصیلی مرتبط با علوم تجربی، ۱۴ نفر با فراوانی ۲۵ درصد با رشته تحصیلی مرتبط با علوم انسانی و ۸ نفر با فراوانی ۳/۱۴ درصد با رشته‌ی تحصیلی مرتبط با علوم ریاضی بودند.

اولویت‌بندی عوامل درونی مؤثر در عملکرد شرکت‌های تعاونی تولید روستایی شهرستان سوادکوه

میزان رضایت‌مندی اعضا

جدول شماره ۲ اولویت‌بندی نظرات اعضای تعاونی‌ها را درباره گویه‌های مربوط به عوامل درونی مؤثر در عملکرد تعاونی‌ها نشان می‌دهد. درباره میزان رضایتمندی، نتایج نشان داد میزان رضایت از عملکرد هیئت‌مدیره با میانگین ۱۱/۳ و انحراف معیار ۹۴/۰ و ضریب تغییرات ۳۰/۰ اولین اولویت را دارد و اولویت دوم پاسخ‌دهندگان مربوط به رضایت از پرداخت سود به سهام‌داران با میانگین ۸۸/۲ و انحراف معیار ۹۲/۰ و ضریب تغییرات۳۱/۰بود. اولویت سوم پاسخ‌دهندگان مربوط به رضایت از روابط صمیمانه با میانگین ۸۶/۲ و انحراف معیار ۹۳/۰ و ضریب تغییرات ۳۲/۰ بود که نشانگر رابطه مثبت و صمیمانه اعضا در تعاونی‌های روستایی است. رضایت از نحوه بازرسی و نظارت در کارها با میانگین ۵۸/۲ و انحراف معیار ۱۳/۱ و ضریب تغییرات ۴۳/۰، رضایت از نحوه اختصاص سود با میانگین ۳۵/۲ و انحراف معیار ۰۳/۱ و ضریب تغییرات ۴۴/۰ و رضایت از سودآوری تعاونی روستایی نسبتاً کم است که نشان می‌دهد اعضا از روند سودآوری رضایت چندانی ندارند.